Bakı. Günaydın:
Üç il müharibə. Üç il dağıntılar, insan itkiləri və qanlı
qarşıdurma. Bu müharibə təkcə Şərqi Avropanın siyasi xəritəsini
yenidən formalaşdırmadı, həm də Vaşinqtonu çətin bir seçim
qarşısında qoydu. Növbəti addım nə olmalıdır? Sanksiyaları daha da
sərtləşdirərək və Ukraynanı silahla təmin edərək Rusiyanı diz
çökdürməyə çalışmaq? Yoxsa kompromis axtarmaq, Amerika siyasi
elitası daxilində – xüsusilə də mühafizəkarlar arasında dərin fikir
ayrılıqlarının mövcud olduğu bir mühitdə balans yaratmaq?
Bu münaqişə çoxdan bir regionun sərhədlərini aşıb. O, artıq
təkcə döyüş meydanında deyil, həm də şüur, təsir və qlobal
təhlükəsizliyin gələcəyi uğrunda mübarizəyə çevrilib. Ağ Ev,
Konqres, analitik mərkəzlər – hər yerdə gərgin müzakirələr gedir,
strategiyalar işlənib hazırlanır, mümkün nəticələr
qiymətləndirilir. Hər yeni qərar ya sülhə doğru bir addım, ya da
eskalasiyanın dərinləşməsinə səbəb ola bilər. Hələlik isə heç kim
Amerikanın hansı yolu seçəcəyini bilmir.
Maksimum təzyiq strategiyası
Ən radikal yanaşmalardan biri Avropa Siyasəti Analiz Mərkəzi
(CEPA) tərəfindən irəli sürülən “maksimum təzyiq strategiyasıdır”.
Mərkəzin ekspertləri “Necə qalib gəlmək olar: Ukraynada dayanıqlı
sülhə nail olmaq üçün yeddi maddəlik plan” adlı sənəd təqdim
ediblər. Bu plan Rusiyaya qarşı təzyiqin gücləndirilməsini əsas
məqsəd kimi qoyur.
Sənədin əsas müddəaları bunlardır:
- Ukraynaya qeyd-şərtsiz və təcili hərbi dəstək, bu dəstək
Kiyevin Rusiya Silahlı Qüvvələrini zəiflətməsinə və danışıqlarda
daha güclü mövqeyə sahib olmasına imkan verməlidir. - Rusiya iqtisadiyyatının əsas sektorlarına qarşı sanksiyaların
sərtləşdirilməsi, xüsusilə maliyyə və enerji sahələrində. - Dondurulmuş Rusiya aktivlərinin müsadirə edilməsi və bu
vəsaitlərin Ukraynanın müdafiəsi və bərpası üçün istifadəsi. - Rusiyanı dəstəkləyən ölkələrə qarşı ikinci dərəcəli
sanksiyaların tətbiqi, o cümlədən Çin, İran və Şimali Koreyaya
qarşı.
Bu strategiyanın əsas elementi Avropanı sülh prosesinə cəlb
etmək və atəşkəs rejiminin qorunmasını təmin edəcək “istəkli
ölkələr koalisiyasının” yaradılmasıdır. CEPA həmçinin Ukraynanın
Aİ-yə sürətlə inteqrasiyasını dəstəkləyir və bu prosesdə Rusiyanın
NATO üzvlüyü məsələsi ilə bağlı danışıqlar aparmasını qəbuledilməz
sayır.
CEPA-nın transatlantik müdafiə və təhlükəsizlik məsələləri üzrə
direktoru Ketrin Sendak vurğulayıb ki, Moskva ilə danışıqlar yalnız
Kiyev tam hərbi və diplomatik hazırlıq vəziyyətinə çatdıqdan sonra
mümkün ola bilər. O, həmçinin bildirib ki, NATO-nun genişlənməsi
ilə bağlı Kremlin rəyinin nəzərə alınması qeyri-məqsədəuyğundur,
çünki bu, faktiki olaraq Rusiyaya alyans üzərində veto hüququ
verərdi.
Danışıqlar taktikası və iqtisadi təzyiq
strategiyası
Digər bir yanaşma Alman Marşal Fondunun aparıcı eksperti Coş
Rudolfin konsepsiyasıdır. O, güc mövqeyindən danışıqlar və iqtisadi
təzyiqin kombinasiyasını əsas prinsip hesab edir. Onun fikrincə,
Vaşinqton Moskva ilə dialoq aparmalı, lakin bu dialoq ciddi
geosiyasi sərhədlər çərçivəsində olmalıdır.
Rudolfin təklif etdiyi əsas addımlar:
- Putinlə yalnız üstün mövqedən danışıqlar aparmaq, onun hərbi
uğursuzluqlar nəticəsində zəiflədiyini nəzərə alaraq. - Əhəmiyyətli güzəştlərdən imtina edəcəyi halda, Moskva ilə
dialoqu dərhal dayandırmaq. - Sanksiyaların davamlı tətbiqi və Səudiyyə Ərəbistanı ilə
əməkdaşlıq edərək neft və qaz qiymətlərini aşağı salmaq. - Ukraynanı tam şəkildə silahlandırmaq, ona 300 milyard dollar
dondurulmuş Rusiya aktivlərini təhvil vermək və Amerika
şirkətlərini Ukraynanın bərpa prosesinə cəlb etmək.
Rudolf həmçinin ABŞ-ın sülhməramlı missiyasını nəzərdən
keçirməyi təklif edib. O, 100 min Amerika hərbçisinin Ukraynada
atəşkəsə nəzarət etməsi ideyasını irəli sürüb. Bundan əlavə, o
hesab edir ki, Ukraynaya hərbi yardımın davam etdirilməsi ABŞ
müdafiə sənayesinin sifarişlərini artırmaq yolu ilə milli
iqtisadiyyata fayda verə bilər.
ABŞ üçün iqtisadi üstünlüklər və geosiyasi
risklər
Amerika Sahibkarlıq İnstitutunun (AEI) ekspertləri – Elen
Makasker, Frederik Keyqan və Riçard Sims – daha da irəli gedərək
“Dollarlar və məntiq: Ukraynanın qələbəsi ABŞ-ın maraqlarına necə
xidmət edir?” adlı hesabat hazırlayıblar. Onlar iddia edirlər ki,
Vaşinqtonun Kiyevə dəstək verməkdən imtina etməsi ABŞ üçün daha
ciddi maliyyə və geosiyasi fəsadlara səbəb ola bilər.
Hesabatın əsas tezisləri:
- Rusiyanın qələbəsi dünyanı ABŞ üçün daha bahalı və təhlükəli
edəcək, növbəti beş il ərzində ABŞ-ın müdafiə xərclərini 808
milyard dollar artırmağa məcbur edəcək. - Ukraynanın hərbi qələbəsi Avropada sabitlik yaradacaq, ABŞ-ın
qitədəki mövcudluğunu azaltmasına və əsas diqqəti Çinə yönəltməsinə
imkan verəcək. - Ukraynanın Rusiyanın nəzarətinə keçməsi Avropaya yeni qaçqın
axını yaradacaq, pro-Avropa qüvvələrinə qarşı repressiyaları
artıracaq və Moskvanın avtoritar kursunu daha da
gücləndirəcək.
Frederik Keyqan hesab edir ki, Ukraynanın məğlubiyyəti Çinin,
İranın və Şimali Koreyanın xeyrinə işləyəcək və onlara öz
regionlarında daha aqressiv siyasət yürütmək üçün fürsət yaradacaq.
Bunun əksinə olaraq, ABŞ-ın Ukraynaya verdiyi hərbi yardım onu
Avropanın təhlükəsizlik sütununa və Vaşinqton üçün mühüm strateji
tərəfdaşa çevirə bilər.
Vaşinqton indi həlledici qərar verməlidir:
- Ukraynaya dəstəyi davam etdirmək və bununla həm maliyyə yükünü,
həm də geosiyasi eskalasiya riskini artırmaq. - Kompromis axtarmaq, lakin bunun zəiflik kimi qəbul edilmə
riskini nəzərə almaq.
Donald Tramp müharibəni bitirəcəyini vəd edir, lakin
hansı üsulla?
- Vaşinqton Kiyevi silahlandırmağa və Moskvaya iqtisadi təzyiq
göstərməyə davam edəcəkmi? - Yoxsa ABŞ rəhbərliyi Rusiyanı danışıqlara cəlb etmək üçün hərbi
və iqtisadi rıçaqlardan istifadə edəcək?
Cavabsız qalan suallar çoxdur, lakin bir şey aydındır: Ukrayna
müharibəsi qlobal nizamda dönüş nöqtəsinə çevrilib və dünyanın
gələcəyi ABŞ-ın seçəcəyi strategiyadan asılıdır.
Orta yol: mühafizəkarları arasında kompromis
axtarışı
Respublikaçılar arasında dərin fikir ayrılıqları fonunda
“Heritage Foundation” (İrs Fondu) alternativ strategiya təklif
edib. “Layihə 2025: Prezident Keçid Planı” adlı hesabatda ABŞ
mühafizəkarlarının parçalanmış vəziyyəti nəzərə alınır: bir qrup
Ukraynaya dəstəyi dəstəkləyir, digəri isə yardımın dayandırılmasını
tələb edir.
Kompromis yanaşma aşağıdakı prinsipləri özündə ehtiva
edir:
- ABŞ-ın hərbi yardımını məhdudlaşdırmaq və əsas iqtisadi yükü
Avropa müttəfiqlərinin üzərinə qoymaq. - Hərbi yardımın yalnız ABŞ-ın milli təhlükəsizlik strategiyası
ilə uyğunlaşdırılması. - Rusiya və Çin arasında balans yaratmaq, çünki Çin XXI əsrdə
əsas təhlükə kimi qiymətləndirilir.
Fondun aparıcı ekspertlərindən biri Ceyms Karafano bildirib ki,
müstəqil və təhlükəsiz Ukrayna ABŞ-ın maraqlarına cavab verir,
lakin Vaşinqton bu yükü müttəfiqlər arasında bölüşdürməlidir. O
vurğulayıb ki, Avropa ölkələri regional təhlükəsizlik üçün daha çox
məsuliyyət daşımalıdır.
Təsir edən amillər və mümkün ssenarilər
Vaşinqtonun Ukrayna münaqişəsi ilə bağlı strategiyasını
formalaşdıran daxili siyasi reallıqları, qlobal geosiyasi
tendensiyaları və iqtisadi faktorları nəzərə almadan mümkün
ssenariləri qiymətləndirmək mümkün deyil. ABŞ-da qarşıdan gələn
prezident seçkiləri fonunda Ukrayna məsələsi daha da
kəskinləşib.
Ağ Ev hansı istiqaməti seçəcək?
Kompromis mümkün ssenari kimi qalırmı?
Vaşinqtonun mövqeyində dəyişiklik baş verərsə, bu, Ukrayna üçün
hansı nəticələrə səbəb ola bilər?
Münaqişənin iqtisadi ölçüsü
Siyasi müzakirələrlə yanaşı, ABŞ-ın Ukrayna strategiyasında
iqtisadi amil mühüm rol oynayır. Müharibə Amerikanın müdafiə
sənayesində ciddi artıma səbəb olub. Lockheed Martin, Raytheon,
Northrop Grumman və General Dynamics kimi şirkətlər milyardlarla
dollarlıq sifarişlər alıb və HIMARS sistemləri, Patriot hava
hücumundan müdafiə kompleksləri, zirehli texnika və sursatlar
istehsal edir.
Ekspertlər üç əsas məqamı vurğulayırlar:
- Müdafiə büdcəsinin artımı: 2024-cü ildə Ukraynaya ayrılan hərbi
yardım 60 milyard dolları ötüb. Bu vəsaitin böyük hissəsi birbaşa
təchizata deyil, ABŞ müdafiə sənayesində sifarişlərə yönəldilib, iş
yerləri yaradıb və istehsalı artırıb. - Hərbi sektorun reinfrastrukturlaşdırılması: Münaqişə ABŞ-ın
hərbi sənayesinin modernləşdirilməsini sürətləndirib və Pentaqonu
155 mm-lik artilleriya mərmilərinin və digər döyüş sursatlarının
istehsalını artırmağa məcbur edib. - İxrac perspektivləri: Avropa və Asiya ölkələri ABŞ-dan daha çox
silah almağa başlayıb, bu da Amerika hərbi-sənaye kompleksinin
beynəlxalq bazardakı mövqeyini gücləndirib.
Beləliklə, ABŞ hökuməti Ukraynaya dəstəyi azaltmaq qərarına
gəlsə belə, müdafiə sənayesinin maraqlarını qorumaq üçün hərbi
yardımın müəyyən dərəcədə davam etdirilməsi qaçılmazdır.
ABŞ-ın yerini Avropa tuta bilərmi?
ABŞ-ın mümkün geri çəkilməsi fonunda əsas sual budur: Avropa
Ukraynaya tam dəstək verməyə hazırdırmı?
Lakin hazırkı vəziyyətdə Avropa ciddi problemlərlə üzləşir:
- Maliyyə çatışmazlığı: Almaniya və Fransa kimi ölkələr nəzərdə
tutulan yardımları tam yerinə yetirməkdə çətinlik çəkir. - Logistika problemləri: Aİ sursat çatışmazlığı və istehsal
gecikmələri ilə üzləşir, bu da Ukraynanı ABŞ-a daha da asılı hala
gətirir. - Siyasi qeyri-sabitlik: Niderland, Slovakiya və Fransa kimi
ölkələrdə sağçı qüvvələrin yüksəlişi Kiyevə yardımların
davamlılığına təhlükə yaradır.
Makron və von der Leyen Ukraynaya dəstəyi vurğulasalar da, ABŞ
olmadan Avropa eyni miqyasda yardım göstərməkdə çətinlik
çəkəcək.
ABŞ-ın son qərarı nə olacaq?
Vaşinqtonun qarşısında üç əsas seçim dayanır:
Ukraynaya tam dəstək vermək, lakin bununla böyük maliyyə yükünü
və eskalasiya riskini artırmaq. Kompromis axtarmaq, ancaq bu,
Rusiya qarşısında zəiflik kimi görünə bilər. Siyasi və iqtisadi
təzyiq strategiyasına keçid, hərbi yardımı məhdudlaşdıraraq
Moskvanı güzəştlərə məcbur etmək.
Hansı ssenari gerçəkləşəcək? ABŞ-ın bu münaqişədəki qərarı
qlobal düzəni yenidən formalaşdıra bilər.
Bütün sülh təşəbbüslərinin fəal müzakirə olunmasına baxmayaraq,
Rusiya və Ukrayna arasında real danışıqlar perspektivi hələ də
qeyri-müəyyən qalır. Hazırda hər iki tərəf kompromisə hazır
olduğunu nümayiş etdirmir.
Əsas maneələr bunlardır:
1. Uzlaşmaz tələblər
- Rusiya işğal etdiyi əraziləri “geosiyasi reallıq” kimi tanıtmaq
və Ukraynanın hərbi neytrallığının hüquqi baxımdan təsbit
olunmasını tələb edir. - Kiyev isə Rusiyanın işğal etdiyi bütün ərazilərdən tam
çıxmasını, suverenliyinin tam bərpasını və təhlükəsizlik
zəmanətləri daxilində NATO üzvlüyünü istəyir.
2. Qarşılıqlı inamsızlıq
- 2022-ci ildə baş tutan, lakin uğursuz olan danışıqlardan sonra
hər iki tərəf diplomatik həll yoluna inamını itirib. - Kiyev güzəştlərin Moskvanın növbəti təcavüzü üçün zəmin yarada
biləcəyindən qorxur. - Qərb ölkələri də Moskvanın mümkün razılaşmalara əməl edəcəyinə
şübhə ilə yanaşır.
3. Vaxt amili
- Ukrayna uzunmüddətli Qərb dəstəyinə ümid edir və danışıqlara
tələsmir, çünki Rusiyanın tədricən zəifləyəcəyini düşünür. - Moskva isə ABŞ və Avropada siyasi dəyişikliklərə bel
bağlayaraq, Kiyevə olan dəstəyin zamanla azalacağını gözləyir.
Bütün bu amillər göstərir ki, 2024-2025-ci illərdə real sülh
danışıqlarının baş tutma ehtimalı olduqca aşağıdır. Yalnız döyüş
meydanında dramatik dəyişikliklər və ya ABŞ və Rusiyadakı daxili
siyasi vəziyyətin ciddi transformasiyası prosesin yenidən
başlamasına səbəb ola bilər.
Vaşinqton taleyüklü bir qərar verməlidir:
- Ukraynaya genişmiqyaslı dəstəyi davam etdirmək, lakin bununla
maliyyə yükünü artırmaq və qlobal eskalasiya riskini
yüksəltmək. - Danışıqlara cəhd etmək, lakin bunun Rusiyaya güzəşt kimi
görünməməsini təmin etmək.
Bu seçim olduqca mürəkkəbdir, çünki ABŞ-ın milli maraqları,
daxili siyasi ziddiyyətlər və beynəlxalq müttəfiqlərinin təzyiqləri
arasında tarazlıq yaratmaq lazımdır.
Donald Tramp müharibəni bitirəcəyini vəd edir. Lakin hansı
üsulla?
- Vaşinqton Kiyevi silahlandırmağa və Moskvaya qarşı sanksiyaları
gücləndirməyə davam edəcəkmi? - Yoxsa Rusiya ilə sərt danışıqlara üstünlük verəcək və ABŞ-ın
güc mövqeyindən şərtlərini diktə edəcək?
Amerikanın siyasi elitasında vahid fikir yoxdur:
- Bəziləri hesab edir ki, yalnız Ukraynaya davamlı hərbi və
iqtisadi dəstək verməklə Rusiyanı güzəştlərə məcbur etmək
mümkündür. - Digərləri bildirir ki, bu müharibə ABŞ resurslarını tükəndirir
və Çindən gələn daha ciddi təhlükədən yayındırır. - Bəzi dairələr isə kompromis variantı təklif edir: məhdud hərbi
yardım, eyni zamanda iqtisadi alətlərlə Rusiyaya təzyiq göstərmək
və münaqişəni uzatmamaq.
Tramp hansı yolu seçəcək? ABŞ-ın yeni strategiyası nə
olacaq?
Bircə şey aydındır: dünya dəyişib və köhnə yanaşmalar artıq
işləmir.
Ukrayna müharibəsi qlobal nizamın dönüş nöqtəsinə çevrilib və
məhz Vaşinqtonun mövqeyindən asılı olaraq dünya ya sülhə, ya da
daha dağıdıcı bir qarşıdurmaya doğru gedəcək.
Baku Network
