Bakı. Günaydın:
Qərbin siyasi mənzərəsi ciddi dəyişikliklərə məruz qalır. ABŞ
prezidenti Donald Tramp ilə Ukrayna lideri Vladimir Zelenskinin
Oval kabinetdəki gərgin qarşıdurması beynəlxalq diplomatik sahədə
əsl dalğalanma yaratdı. Bu hadisə Vaşinqtonla Avropa müttəfiqləri
arasındakı artan fikir ayrılıqlarını açıq şəkildə nümayiş etdirdi.
Avropa İttifaqının siyasi elitası dərhal reaksiya verərək,
Ukraynaya birmənalı dəstək ifadə etdi və öz strateji
prioritetlərini yenidən nəzərdən keçirməyə ehtiyac olduğunu
vurğuladı. Bu böhran yalnız Qərbin birliyini sarsıtmır, həm də
qaydalara əsaslanan qlobal nizama ciddi təhlükə yaradır.
Oval kabinetdə baş verən qarşıdurma Avropanın strateji
tərəfdaşlıq modelinin çat verdiyinin açıq siqnalına çevrildi. Ən
qorxulusu isə odur ki, artıq Avropa Rusiyaya qarşı ABŞ-ın dəstəyi
olmadan dayanmaq məcburiyyətində qala bilər.
Həftənin əvvəlində ABŞ BMT-nin Rusiyanın Ukraynadakı hərbi
əməliyyatlarını pisləyən qətnaməsinə qarşı çıxanda və Moskva ilə
Pxenyanın yanında yer alanda, Avropa paytaxtlarında transatlantik
münasibətlərin dərin böhran keçirdiyi barədə narahatlıqlar
səsləndi. Ancaq Oval kabinetdə Trampın Zelenskini açıq şəkildə
danlaması ilə artıq hər şey tam aydın oldu: əvvəlki etimad tamamilə
məhv edilib.
İqtisadi böhranlar və hərbi münaqişələr zamanı soyuqqanlılığını
qoruyub saxlayan Avropa rəsmiləri bu dəfə ciddi təşviş
içindədirlər. Çünki II Dünya Müharibəsindən sonra Avropa İttifaqı
və ABŞ-ı yalnız siyasət deyil, eyni zamanda ortaq dəyərlər
birləşdirirdi. İndi isə bu əlaqələr zəifləyir.
Tramp administrasiyası son onilliklər ərzində transatlantik
alyansa ən ciddi zərbəni vurdu. Fransa prezidenti Emmanuel Makron,
Böyük Britaniyanın baş naziri Keir Starmer və Avropa Komissiyasının
rəhbəri Ursula fon der Lyayen baş verənləri Avropa üçün
“nəsillərarası çağırış” adlandırdılar. Böhrana cavab olaraq Aİ
Ukraynaya 20 milyard avro həcmində təcili hərbi yardım paketi
ayırmağa hazırlaşır. Lakin bu, Avropanın təhlükəsizliyini tam təmin
etməsi üçün lazım olan resursların yalnız kiçik bir hissəsidir.
Uzun illər boyu Avropa İttifaqının müdafiə sistemindəki
zəifliklər barədə müzakirələr aparılıb. İndi isə Avropanın əvvəllər
göstərmədiyi siyasi iradəyə ehtiyacı var. Yeni reallıqlara sürətlə
uyğunlaşmaq isə ciddi suallar doğurur. Əgər ABŞ həqiqətən də
Ukraynaya fəal dəstək verməkdən imtina etsə, bu müharibə Kiyevə
məcburi şəkildə qəbul etdirilən bir sülh sazişi ilə yayın sonuna
qədər başa çata bilər.
Tarixən unikal olan transatlantik münasibətlər artıq dəyişir. Bu
ittifaq uzun müddət qarşılıqlı etimad, ümumi maraqlar və qarşılıqlı
öhdəliklər əsasında möhkəmlənirdi. Xüsusilə də, Şərqi Avropa
ölkələrinin NATO və Aİ-yə qoşulmasından sonra bu əməkdaşlıq daha da
güclənmişdi. Lakin indi ABŞ-ın siyasəti getdikcə daha
proqnozlaşdırılmaz olur.
Şərqi Avropa ölkələri üçün ABŞ uzun illər azadlıq və
təhlükəsizliyin rəmzi olub. Lakin Tramp, vaxtilə Sovet İttifaqından
Berlin divarını yıxmağı tələb edən Ronald Reyqanın mirasını inkar
edərək, indi Ukraynanı faktiki olaraq Rusiyaya təhvil verməyə
hazırdır. Bu yalnız ABŞ-a olan etimadı deyil, eyni zamanda bütün
beynəlxalq nizama olan inamı da sarsıdır.
Tramp və Zelenski arasındakı son konfrontasiya ABŞ xarici
siyasətinin getdikcə daha dəyişkən və ziddiyyətli olmasının növbəti
sübutudur. Dünən Vaşinqton “lazım olduğu qədər” Ukraynanı
dəstəkləyəcəyini bildirirdisə, bu gün artıq Kiyevi tamamilə kənarda
qoyaraq müharibəni tez bir zamanda yekunlaşdırmağa çalışır. Bu
Avropa paytaxtlarında ciddi təşvişə səbəb olub, çünki Avropa
liderləri qorxur ki, Trampın siyasəti Rusiyanın cilovlanmasına
yönəlmiş bütün səyləri puça çıxaracaq və Avropa təhlükəsizliyini
sarsıdacaq.
Oval kabinetdə baş verən insidentdən dərhal sonra Aİ liderləri
Zelenskiyə tam dəstək ifadə etdilər. Almaniyanın xarici işlər
naziri Annalena Berbok bunu “bəşəriyyətin yeni barbarlıq dövrünə
qədəm qoyması” kimi qiymətləndirərək, “qaydalara əsaslanan
beynəlxalq sistemin güclülərin özbaşınalığından qorunmaq üçün
mübarizə apardığını” bildirdi. Polşa baş naziri Donald Tusk
“Ukraynanın tək olmadığını” vurğuladı, Fransa prezidenti Emmanuel
Makron isə fövqəladə çıxış edərək Parisin Kiyevə dəstəyinin
dəyişməz olduğunu bəyan etdi.
Avropa indi çətin seçim qarşısındadır: ya müstəqil hərbi və
iqtisadi institutlarını gücləndirməklə birlikdə hərəkət etməli, ya
da Vaşinqtonun proqnozlaşdırılmayan qərarlarından asılı vəziyyətdə
qalmalıdır.
ABŞ və Aİ arasındakı münasibətlərin daha da pisləşməsi ticarət
əməkdaşlığına ciddi ziyan vura bilər. Avropa Komissiyasının
məlumatına görə, 2023-cü ildə Aİ ilə ABŞ arasında ticarət
dövriyyəsi 1,6 trilyon avro, qarşılıqlı investisiyalar isə 5,3
trilyon avro təşkil edib. Lakin Tramp artıq Avropa ixracatına yeni
rüsumlar tətbiq etməklə hədələyir. Bu isə Avropa İttifaqının cavab
tədbirlərini qaçılmaz edir. Avropa Komissiyası artıq ABŞ-dan idxal
edilən məhsullara qarşı sanksiya tətbiq etmək üçün siyahı
hazırlayır.
İqtisadi münaqişənin dərinləşməsi Avropanı yeni bazarlar
axtarmağa və digər tərəfdaşlarla əlaqələri gücləndirməyə vadar
edir. Aİ artıq Kanada, Latın Amerikası və Asiya ölkələri ilə
əməkdaşlığını genişləndirmək üzərində işləyir ki, ABŞ-dan asılılığı
azaltsın. Lakin Vaşinqtonla münasibətlərin soyuması Qərbin Çinlə
bağlı siyasətində koordinasiyanı da zəiflədə bilər.
Qərbin gələcəyi Trampın siyasətinə və Avropanın yeni reallıqlara
nə dərəcədə tez uyğunlaşacağına bağlı olacaq. ABŞ artıq əvvəlki
kimi Avropanın qoruyucusu rolunu yerinə yetirmək istəmir. Bu isə
Avropanı indiyə qədər alışmadığı bir situasiyaya – öz
təhlükəsizliyinin qarantına çevrilmək məcburiyyətinə gətirib
çıxarır.
Avropanın yeni müdafiə düzəni
Mövcud böhranın ən həssas məqamlarından biri müdafiə
siyasətidir. Avropa uzun illər ABŞ-ın hərbi çətiri altında
təhlükəsizliyini təmin edirdi, lakin indi bu yanaşmanı yenidən
nəzərdən keçirməyə məcburdur. Bloomberg nəşrinin qeyd
etdiyi kimi, Avropa ölkələri artıq gələn ildən etibarən müdafiə
büdcələrini ÜDM-in 3%-nə qədər artırmalıdırlar. Əgər münaqişələr
daha da şiddətlənərsə, bu göstərici 7%-ə çata bilər. Bu isə Avropa
İttifaqının strateji prioritetlərində fundamental dəyişikliyi
qaçılmaz edir.
Hazırkı vəziyyət Böyük Britaniyanı da Avropaya yaxınlaşdırır.
Brexit-dən sonra London Aİ-dən uzaqlaşmışdı, lakin Trampın siyasəti
təhlükə yaratdığı üçün Britaniya ilə Aİ arasında əməkdaşlıq yenidən
gündəmə gəlib. Böyük Britaniyanın baş naziri Keir Starmer, Avropa
ilə “yeni alyans” yaratmağın və qitənin təhlükəsizliyini birgə
qorumağın vacibliyini bildirib.
Buna baxmayaraq, Avropanın müdafiəyə daha çox vəsait ayırmaq
istəməsi, onun qısa müddətdə tam müstəqil hərbi gücə çevrilməsi
anlamına gəlmir. ABŞ-ın kəşfiyyat, kosmik texnologiyalar və döyüş
meydanında rabitə sistemləri sahəsində unikal imkanları var. Əgər
Tramp Ukraynaya dəstəyi tamamilə dayandırsa, bu, Avropanın müdafiə
sistemində kritik boşluqlar yaradacaq.
Avropa ABŞ-ı tam əvəz edə biləcəkmi?
Ukraynaya Avropanın dəstəyi ciddi məhdudiyyətlərlə üzləşəcək,
hətta Aİ dövlətləri resurslarını tam səfərbər etsələr belə. Əsas
boşluqlar təkcə maliyyələşmə və silah istehsalında deyil, həm də
kəşfiyyat, peyk sistemləri və döyüş meydanı üçün qabaqcıl rabitə
texnologiyalarında özünü göstərir. Bu sahələrdə ABŞ-dan asılılıq
çox yüksəkdir. Əgər Tramp Ukraynaya yardımı azaltsa, bu itkilər
geri dönməz ola bilər.
1. Maliyyə boşluğu
Avropa İttifaqı artıq Ukraynanı maliyyələşdirməkdə çətinlik
çəkir. 2024-cü ilin əvvəlində ABŞ Kiyevə 75 milyard dollardan çox
hərbi yardım edib, Aİ və üzv ölkələrin ümumi töhfəsi isə 50 milyard
avro civarındadır. Lakin unudulmamalıdır ki, ABŞ-ın yardımı təkcə
pulla məhdudlaşmır, o, həm də Ukrayna üçün həyati əhəmiyyət daşıyan
silah-sursat tədarükünü öz üzərinə götürüb.
Avropa bu maliyyə boşluğunu doldura
biləcəkmi?
- Almaniya – Ukraynanın əsas Avropa donoru
olaraq təxminən 17 milyard avro hərbi yardım
ayırıb, lakin daha çox vəsait ayırmaq büdcə
məhdudiyyətlərinə görə çətinləşir. - Fransa və İtaliya – dəstəklərini artırmağa
çalışırlar, lakin ABŞ-ın tədarük etdiyi kritik silahları
tam əvəz edə bilməzlər. - Şərqi Avropa ölkələri – Polşa və Çexiya
Ukraynaya silah verməyə hazırdırlar, lakin onların müdafiə
büdcələri də məhduddur.
Üstəlik, Avropanın iqtisadiyyatı hazırda inflyasiya və sosial
xərclərin artımı səbəbindən çətin dövrdən keçir, bu da Ukraynaya
davamlı maliyyə dəstəyini sual altına qoyur.
2. Sənaye boşluğu
Avropa mərmi istehsalını artırmağa çalışır, xüsusilə 155 mm-lik
artilleriya mərmilərinin istehsalını, lakin bu sahədə ciddi
gecikmələr var. Aİ 2023-2024-cü illərdə Ukraynaya 1 milyon
artilleriya mərmisi verməyi vəd etmişdi, lakin cəmi 300 min mərmi
göndərə bildi.
Əsas problemlər:
- Məhdud istehsal gücü – Aİ ölkələri istehsalı
genişləndirmək üçün əlavə investisiyalar yatırsalar belə,
lazımi həcmdə istehsal üçün ən azı 2-3 il tələb
olunur. - Xammal çatışmazlığı – Barıt və partlayıcı
maddələr Avropada yetərli həcmdə istehsal
olunmur. - Logistika problemləri – Avropanın hərbi
sənayesi mərkəzləşdirilməmiş və fərqli ölkələrə səpələnmiş
olduğu üçün istehsal və tədarük prosesi gecikir.
Əgər ABŞ hərbi yardımı dayandırsa, Ukrayna təkcə mərmi qıtlığı
ilə deyil, həm də uzaq mənzilli raketlər, hava hücumundan müdafiə
sistemləri və tanklar kimi yüksək texnologiyalı silahların
çatışmazlığı ilə üzləşəcək.
Avropa özünü müdafiə edə biləcəkmi?
Hətta Avropa Ukraynaya silah tədarükünü artıra bilsə belə,
ABŞ-ın təmin etdiyi kəşfiyyat, kosmos və döyüş rabitəsi
sistemlərini əvəz etmək daha çətin olacaq.
Bu sahələrdə əsas boşluqlar:
- Peyk məlumatları və kəşfiyyat – ABŞ-ın
NRO (Milli Kəşfiyyat İdarəsi) peykləri Rusiya
qoşunlarının hərəkətini izləyir və Kiyevə real vaxt rejimində
məlumat ötürür. Aİ-nin bu səviyyədə imkanları yoxdur. - Rabitə sistemləri – Ukrayna Starlink
və Wideband Global SATCOM kimi ABŞ sistemlərinə güvənir.
Avropanın müstəqil hərbi rabitə şəbəkəsi
yoxdur. - Döyüş idarəetmə sistemləri – Ukrayna
Advanced Field Artillery Tactical Data System (AFATDS) və
JADC2 kimi ABŞ sistemlərindən istifadə edir. Avropa bu
sahədə hələ çox geri qalır.
Bütün bunlar göstərir ki, Avropa öz təhlükəsizliyini tam təmin
etmək üçün illərlə vaxt və trilyonlarla avro investisiya tələb
edəcək.
Əgər Tramp ABŞ-ın dəstəyini tamamilə dayandırsa, Avropa dərin
bir böhran içində qalacaq. Ukraynanın müdafiəsi üçün həyati
əhəmiyyət daşıyan sistemlərin əvəzedilməsi illər alacaq, bu isə
Moskvanın mövqeyini xeyli gücləndirəcək.
Nəticə: Avropa müdafiə qabiliyyətini gücləndirməyə çalışsa da,
qısa müddətdə ABŞ-ın hərbi gücünü əvəz etməsi qeyri-mümkündür.
Bunun üçün təkcə büdcə artımı deyil, həm də sistemli hərbi-sənaye
və texnoloji infrastruktur qurulmalıdır. Lakin zaman Avropanın
tərəfində deyil. Ukrayna üçün qərarlar yaxın aylarda verilməlidir,
Avropa isə hələ buna hazır deyil.
3. Kəşfiyyat, kosmos və rabitə sahəsində
boşluqlar
Avropanın Ukraynaya tədarük edə bilməyəcəyi ən mühüm dəstək
formalarından biri rabitə və kəşfiyyat infrastrukturudur. Ukrayna
döyüş meydanında ABŞ-ın peyk, dron və kiberkəşfiyyat
texnologiyalarına kritik dərəcədə bağlıdır.
Kəşfiyyat dəstəyi
Pentaqon müntəzəm olaraq Ukraynaya ən qabaqcıl kəşfiyyat
sistemlərindən əldə edilən məlumatları ötürür, o cümlədən:
- ABŞ Milli Kosmik-Kəşfiyyat İdarəsinin (NRO) peykləri, Rusiya
qoşunlarının hərəkətini real vaxt rejimində izləyir. - Qlobal radio-kəşfiyyat sistemi (NSA və Mərkəzi Kəşfiyyat
İdarəsi – CIA vasitəsilə), Rusiya hərbi qüvvələrinin rabitəsini
dinləməyə və şifrələrini açmağa imkan yaradır. - RQ-4 Global Hawk pilotsuz uçuş aparatları, döyüş meydanında
canlı məlumat ötürərək Ukrayna qüvvələrinə düşmənin yerləşməsi
barədə kritik kəşfiyyat təqdim edir.
Əgər ABŞ bu məlumatları ötürməyi dayandırsa, Ukrayna ordusu
döyüş meydanında operativ qərarlar vermək və düşmənin hərəkətlərinə
çevik reaksiya göstərmək imkanını itirəcək.
Kosmik dəstək
Starlink peyk interneti sisteminin Ukraynanın hərbi rabitəsi
üçün həyati əhəmiyyət daşıdığı məlumdur. Lakin ABŞ təkcə bu
texnologiyanı deyil, həm də Wideband Global SATCOM adlı hərbi peyk
sistemini təmin edir, bu isə komandaların təhlükəsiz rabitə
imkanlarını genişləndirir.
Avropa bu sahədə ABŞ-ı əvəz edə bilərmi?
- Fransa və Almaniyanın məhdud peyk imkanları var, lakin bu
sistemlər bütün döyüş meydanını əhatə edə bilmir. - Aİ döyüş meydanı üçün real vaxt rejimində peyk məlumatı ötürə
biləcək hərbi infrastruktur yaratmayıb.
Əgər ABŞ Ukraynanın peyk məlumatlarına və döyüş rabitə
sistemlərinə çıxışını məhdudlaşdırsa, bu, Ukrayna ordusunun
bölmələri arasında koordinasiyanı ciddi şəkildə zəiflədə bilər.
Döyüş rabitəsi və idarəetmə sistemləri
Ukrayna ABŞ-ın döyüş idarəetmə sistemlərinə kritik dərəcədə
bağlıdır və bu texnologiyalar olmadan qoşunların koordinasiyası
iflic ola bilər. Əsas sistemlər bunlardır:
- AFATDS (Advanced Field Artillery Tactical Data System) –
artilleriya atəşinin dəqiq koordinasiyasını təmin edir. - JADC2 (Joint All-Domain Command & Control) – müxtəlif məlumat
mənbələrindən gələn informasiyanı inteqrasiya edərək vahid komanda
idarəetməsi formalaşdırır.
Əgər ABŞ bu sistemlərin istifadəsinə məhdudiyyət qoysa, Ukrayna
ordusu döyüş əməliyyatlarını effektiv planlaşdırmaq və idarə etmək
imkanını itirəcək. Avropada isə bu texnologiyaları operativ şəkildə
tətbiq edə biləcək alternativ sistemlər mövcud deyil.
ABŞ olmadan Avropa Ukraynaya eyni səviyyədə dəstək verə
bilərmi?
Açıq şəkildə yox.
Hətta Aİ Ukraynaya maliyyə və silah tədarükünü artırsa belə,
kəşfiyyat, peyk rabitəsi və döyüş idarəetmə sistemlərində ABŞ-ın
yerini doldura bilməz.
Bütün bunlar ABŞ-ı Ukrayna üçün əvəzedilməz bir hərbi müttəfiqə
çevirir. Əgər Tramp həqiqətən də ABŞ-ın hərbi yardımını azaltsa və
ya dayandırsa, Avropa illərlə həll edilə bilməyəcək çətinliklərlə
üzləşəcək.
Bu isə Ukraynanın hərbi vəziyyətini kritik dərəcədə zəiflədəcək
və Rusiya üçün strateji üstünlük yaradacaq.
Transatlantik alyansın gələcəyi
Bəzi Avropa liderləri, o cümlədən İtaliyanın baş naziri Corca
Meloni, ABŞ ilə fövqəladə sammit keçirməyi təklif edirlər ki,
transatlantik münasibətlərin daha da pisləşməsinin qarşısını
alsınlar. Lakin Vaşinqtonun qeyri-sabit xarici siyasəti fonunda
Avropa artıq müstəqil təşəbbüslərə üstünlük verir. “Avropa ordusu”
ideyası getdikcə daha çox tərəfdar qazanır, müstəqil təhlükəsizlik
sisteminin yaradılması planları isə gündəmdə ön sıralara keçir.
ABŞ və Avropa tarixi bir sınaq qarşısındadır. Əgər transatlantik
alyans yeni geosiyasi reallıqlara uyğunlaşa bilməsə, bu, qlobal
nizamın köklü şəkildə dəyişməsinə gətirib çıxaracaq. Lakin hətta
Avropa Tramp administrasiyası ilə əməkdaşlığı davam etdirsə də,
onun strateji prioriteti artıq müstəqil müdafiə mexanizmləri
qurmağa yönəlib.
Bu böhranın nəticələri yalnız Ukraynanın gələcəyini deyil, həm
də qlobal təhlükəsizlik sisteminin taleyini müəyyən edəcək.
ABŞ ilə münasibətlərdə yaranmış böhran Böyük Britaniya ilə Aİ-ni
yenidən yaxınlaşdırır, baxmayaraq ki, Brexit hələ də ağır fəsadlar
doğurur. Britaniyanın baş naziri Keir Starmer, Avropa ilə “yeni
alyans” formalaşdırmağı təklif edərək, qitənin təhlükəsizliyini
qorumaq üçün Londonda və Brüsseldə vahid strateji yanaşma
yaradılmasını zəruri hesab edir. Starmer artıq Avropa liderləri ilə
Tramp administrasiyasına və Ukrayna müharibəsinə qarşı birgə
siyasət hazırlamaq üçün məsləhətləşmələr aparır.
Yeni geosiyasi reallıqlara uyğunlaşmaq üçün Avropa İttifaqı
müdafiə büdcələrini ÜDM-in ən azı 3%-nə, daha təhlükəli
ssenarilərdə isə 7%-nə qədər artırmalı olacaq, – Bloomberg
yazır.
Lakin Avropa Ukraynaya silah tədarükünü artırsa belə, kəşfiyyat,
kosmik texnologiyalar və hərbi rabitə sahəsində ABŞ-ın imkanlarını
əvəz etmək xeyli çətin olacaq.
Corca Meloni və bir sıra digər Avropa liderləri Vaşinqtonla
münasibətləri qorumaq üçün sammit çağırmağa çalışsalar da,
ekspertlər Aİ-nin getdikcə daha çox müstəqil fəaliyyət göstərməyə
məcbur qalacağını vurğulayırlar.
Avropa Tramp administrasiyası ilə əməkdaşlığı davam etdirsə
belə, onun əsas strategiyası dəyişib:
İndi qitə öz təhlükəsizliyini təmin etmək üçün yalnız öz gücünə
arxalanmağa məcburdur.
Baku Network
