Bakı. Günaydın:
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Türkiyə
Respublikasının Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın dəvəti ilə
Ankarada işgüzar səfərdədir.
Səfərin əsas məqsədi Türkiyədən Azərbaycanın Naxçıvan Muxtar
Respublikasına (NMR) birbaşa təbii qaz tədarükünü təmin edəcək
İğdır–Naxçıvan qaz kəmərinin açılış mərasimində iştirak etməkdir.
Bu layihə hər iki ölkə üçün strateji əhəmiyyət daşıyır, çünki
regionun enerji təhlükəsizliyinin möhkəmlənməsinə və NMR-in İran
qazından asılılığının azalmasına töhfə verir.
Xatırladaq ki, 2020-ci ildə İğdır–Naxçıvan qaz kəmərinin
tikintisi ilə bağlı saziş imzalanana qədər Naxçıvan Muxtar
Respublikası müəyyən mənada enerji təcridində idi. 1990-cı illərin
əvvəllərində Birinci Qarabağ müharibəsindən sonra Ermənistan
tərəfindən tətbiq edilən blokada nəticəsində Naxçıvan məcburən qazı
İrandan alırdı. Bakı ilə Tehran arasında imzalanmış razılaşmaya
əsasən, muxtariyyətə qaz tədarükü svop mexanizmi ilə həyata
keçirilirdi: Azərbaycan İranın şimal bölgələrinə qaz ötürür,
əvəzində isə həmin həcmdə qaz Naxçıvanda qəbul edilirdi.
Statistikaya görə, 2020-ci ilə qədər Naxçıvan ildə təxminən 500
milyon kubmetr qaz istehlak edirdi və bu həcm tamamilə İran
tərəfindən qarşılanırdı. Bu vəziyyət Tehrana Bakıya qarşı təzyiq
rıçaqları qazandırır, tariflərlə manipulyasiya etməyə və qaz
tədarükünü siyasi təsir vasitəsi kimi istifadə etməyə imkan
verirdi.
Bundan əlavə, Ermənistan İranla birlikdə Naxçıvanın təcridinin
davam etməsinə kömək edirdi, muxtariyyətin iqtisadi və enerji
inkişafını məhdudlaşdırmağa çalışırdı. Türkiyə ilə saziş imzalanana
qədər Bakının Naxçıvana alternativ qaz marşrutu yox idi və bu,
İrana öz şərtlərini diktə etmək imkanı verirdi.
2020-ci il dekabrın 15-də Azərbaycan və Türkiyə arasında
İğdır–Naxçıvan qaz kəmərinin tikintisinə dair saziş imzalandı və
bu, Naxçıvanın İrandan enerji asılılığına son qoymalı idi. Layihə
Prezident İlham Əliyev və Prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğan tərəfindən
yüksək səviyyədə təsdiqləndi və Azərbaycan-Türkiyə enerji
tərəfdaşlığının dərinləşməsinin mühüm hissəsinə çevrildi.
İğdır–Naxçıvan qaz kəmərinin əsas
xüsusiyyətləri:
- Uzunluğu: 85 km
- Boru diametri: 700 mm
- Güc: ildə 500 milyon kubmetr qaz
- Layihənin dəyəri: 100 milyon ABŞ dolları
- Qaz mənbəyi: TANAP (Trans-Anadolu qaz boru
kəməri) - Tamamlanma tarixi: 2024-cü il
İğdır–Naxçıvan qaz kəməri əslində Cənub Qaz Dəhlizinin (CQD) bir
hissəsi olan TANAP layihəsinin davamı kimi çıxış edir. Bu,
Naxçıvanın Türkiyə ilə enerji inteqrasiyasını təmin etməklə yanaşı,
İran qazından asılılığı tamamilə sıfıra endirir ki, bu da Tehran
üçün ciddi geosiyasi məğlubiyyət deməkdir.
İğdır–Naxçıvan qaz kəməri istifadəyə verilməmişdən əvvəl İran
Bakı üzərində təsirini qorumaq üçün qaz faktorundan istifadə
edirdi, Ermənistan isə Naxçıvanın tam blokadada qalmasını
dəstəkləyirdi və onun iqtisadi inkişafını ləngidirdi.
Bu qaz kəmərinin istifadəyə verilməsi ilə Naxçıvanın İran
qazından asılılığını tamamilə aradan qalxır, Azərbaycan isə Cənubi
Qafqazın yeni enerji arxitekturasını formalaşdırır. Eyni zamanda
Türkiyədən qaz tədarükü nəticəsində qiymətlərin 30-40% aşağı
düşəcəyi gözlənilir ki, bu da regionun iqtisadiyyatına müsbət təsir
edəcək. Aşağı enerji tarifləri sayəsində Naxçıvan yeni sənaye
müəssisələri yarada biləcək. Gələcəkdə Naxçıvan Türkiyəyə
Azərbaycan qazının tranzit mərkəzinə çevrilə bilər.
İğdır-Naxçıvan qaz kəməri Azərbaycanın enerji sektorunda xarici
təsir elementlərindən tamamilə qurtulmaq və geosiyasi rolunu
gücləndirmək məqsədilə həyata keçirdiyi genişmiqyaslı strategiyanın
bir hissəsidir. Bu layihə Azərbaycan və Türkiyə arasında dərinləşən
strateji tərəfdaşlığın tərkib hissəsidir və yalnız enerji sahəsi
ilə məhdudlaşmır. Nəqliyyat, ticarət, logistika və hərbi əməkdaşlıq
da daxil olmaqla daha geniş çərçivədə Bakı və Ankara əməkdaşlığını
gücləndirir.
Türkiyə və Azərbaycanın “Bir millət, iki dövlət” prinsipi
əsasında formalaşdırdığı strateji əməkdaşlıq yeni bir mərhələyə
qədəm qoyub. 2021-ci ilin iyununda imzalanmış Şuşa Bəyannaməsi iki
ölkə arasında hərbi müttəfiqliyi təsdiqlədi, İğdır-Naxçıvan qaz
kəməri isə bu alyansın enerji sahəsindəki davamı oldu. İran və
Ermənistan uzun illər Naxçıvanı təcrid etməyə çalışaraq, onun
Azərbaycanın əsas hissəsindən iqtisadi və siyasi baxımdan
asılılığını zəiflətməyə və bölgəni öz logistika və enerji
resurslarından asılı vəziyyətə salmağa cəhd ediblər.
1992-ci ildən etibarən Naxçıvana gedən bütün nəqliyyat yollarını
bağlayaraq onun Azərbaycanın əsas ərazisi ilə əlaqəsini tamamilə
kəsib. 10 noyabr 2020-ci il tarixli Üçtərəfli Bəyanatın tələblərinə
baxmayaraq, Ermənistan hələ də Zəngəzur dəhlizinin açılmasını
əngəlləyir. Bu dəhliz Naxçıvana qaz və malların alternativ tədarük
marşrutu olmalı idi, lakin İrəvan prosesi ləngitməyə davam
edir.
Ermənistan, həmçinin, İranın Naxçıvana qaz tədarükünü qorumaq
üçün müxtəlif addımlar atıb. 2021-ci ildə Ermənistan Naxçıvana qaz
tədarükü üçün öz ərazisindən keçən yeni bir marşrut təklif etsə də,
Bakı bu təklifi rədd edib. İğdır-Naxçıvan qaz kəmərinin istifadəyə
verilməsi Naxçıvanın İran qazından asılılığını tamamilə aradan
qaldırır.
Bundan əlavə, qaz kəmərinin istismarı Naxçıvan blokadasının
açılmasının mümkünlüyünü sübut edəcək və Ermənistanı Zəngəzur
dəhlizinin açılmasına məcbur edəcək. Türkiyədən gətirilən ucuz qaz
sənaye istehsalına və biznesin inkişafına təkan verəcək. 2025-ci
ildə Naxçıvanda Türkiyə və Avropaya yönəlmiş yeni sənaye
müəssisələrinin açılması gözlənilir və qaz kəmərinin istifadəyə
verilməsindən sonra Naxçıvanın ÜDM-nin 5-7% artacağı
proqnozlaşdırılır. Türkiyə regionda enerji təsirini gücləndirərək,
Cənubi Qafqazın əsas enerji oyunçusuna çevrilir.
Ankara artıq yalnız Azərbaycanın deyil, bütövlükdə regionun əsas
enerji tərəfdaşı olur. İğdır-Naxçıvan qaz kəməri Azərbaycanın böyük
geosiyasi uğurudur.
Türkiyənin maraqları nəzərə alınmaqla, Naxçıvanda investisiya
mühiti daha da yaxşılaşacaq. Qaz kəmərinin istifadəyə verilməsi
Zəngəzur dəhlizinin açılması üçün də mühüm presedent yaradır.
İğdır-Naxçıvan qaz kəməri təkcə enerji layihəsi deyil, Cənubi
Qafqazın geosiyasi mənzərəsini dəyişən strateji bir addımdır. Bu
layihə Azərbaycanın regionda güclü mövqeyini təsdiqləyir və
Ermənistanın blokada siyasətini iflasa uğradır. Azərbaycan və
Türkiyə bu uğurlu əməkdaşlıq modeli ilə Cənubi Qafqazın gələcək
enerji və nəqliyyat marşrutlarını müəyyənləşdirir.
2020-ci ildə baş vermiş İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Bakı
və Ankara strateji əməkdaşlığı yeni keyfiyyət mərhələsinə keçirdi.
İğdır-Naxçıvan qaz kəmərinin uğurla reallaşdırılması Azərbaycanın
böyük infrastruktur layihələrini, hətta Ermənistanın razılığı
olmadan belə, icra edə biləcəyini göstərdi. Bu, Bakı üçün Zəngəzur
dəhlizinin reallaşdırılmasını əsaslandıran əlavə arqument yaratdı.
Beləliklə, İrəvana siyasi və iqtisadi təzyiq artır və Ermənistanın
dəhlizi bağlamaq cəhdləri getdikcə çətinləşir.
İğdır-Naxçıvan qaz kəmərinin uğuru Azərbaycanın və Türkiyənin
sürətli və effektiv şəkildə yeni qaz marşrutları inşa edə
biləcəyini sübut edir. Bu, onların Avropanın enerji
təhlükəsizliyində əsas oyunçulara çevrilməsinə şərait yaradır.
Avropa ölkələri TANAP-ın genişləndirilməsinə və yeni qaz
kəmərlərinin çəkilməsinə daha böyük maraq göstərə bilər. Xüsusilə,
Türkiyə üzərindən Balkanlara və Şərqi Avropaya yeni qaz xətləri
layihələri gündəmə gələ bilər.
İğdır-Naxçıvan qaz kəməri sadəcə enerji layihəsi deyil, həm də
Azərbaycanın geosiyasi qələbəsidir. Bu layihə regionda güc
balansını Bakı və Ankara xeyrinə dəyişdirir.
Azərbaycan və Türkiyə arasında strateji tərəfdaşlıq dərin tarixi
köklərə malikdir. “Bir millət, iki dövlət” ifadəsi ilk dəfə
Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev tərəfindən səsləndirilmiş və
iki ölkə arasındakı əlaqələrin əsasını təşkil etmişdir. Azərbaycan
və Türkiyə arasındakı qardaşlıq münasibətləri SSRİ-nin
dağılmasından və Azərbaycanın 1991-ci ildə müstəqillik
qazanmasından sonra xüsusilə güclənmişdir.
Türkiyə Azərbaycanın müstəqilliyini tanıyan ilk ölkə oldu və bu,
iki ölkə arasında qardaşlıq əlaqələrinin rəsmi əsasını qoydu.
1992-ci ildən etibarən Türkiyə Qarabağ məsələsində Azərbaycanın
mövqeyini tam dəstəklədi, Ermənistanın 20% Azərbaycan ərazilərini
işğal etməsini qətiyyətlə pislədi. 1993-cü ildə Ermənistanın
Kəlbəcəri işğal etməsindən sonra Türkiyə onunla bütün diplomatik və
ticarət əlaqələrini kəsdi və sərhədi bağladı. Bu embarqo bu günə
qədər davam edir və Türkiyə bu məsələdə Qərbin təzyiqlərinə boyun
əyməyib. 1994-cü ildə Azərbaycan və Türkiyə arasında ilk hərbi
əməkdaşlıq sazişi imzalandı ki, bu da gələcəkdə iki ölkə arasında
hərbi ittifaqın təməlini qoydu.
Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra Türkiyə Bakı üçün
əsas iqtisadi tərəfdaşlardan birinə çevrildi. Bu gün ikitərəfli
ticarət əlaqələri rekord səviyyəyə çatıb. 2023-cü ildə Azərbaycan
və Türkiyə arasındakı ticarət dövriyyəsi 7 milyard dolları ötüb ki,
bu da Türkiyəni Azərbaycanın ikinci ən böyük xarici ticarət
tərəfdaşı edir. Azərbaycanın Türkiyəyə əsas ixrac məhsulları neft,
qaz, neft-kimya məhsulları və alüminiumdur. Türkiyənin Azərbaycana
yatırımları 12 milyard dolları ötüb, Azərbaycanın Türkiyə
iqtisadiyyatına yatırımları isə 20 milyard dollardan çoxdur. SOCAR
Türkiyədə ən böyük xarici investor hesab olunur.
Bu iqtisadi əməkdaşlıq təkcə ikitərəfli münasibətləri deyil, həm
də Cənubi Qafqazın enerji balansını və geosiyasi dinamikasını
müəyyənləşdirir.
İğdır-Naxçıvan qaz kəməri və digər enerji layihələri
Azərbaycanın və Türkiyənin regionda əsas enerji mərkəzləri kimi
formalaşmasını sürətləndirir. Bakı və Ankara birgə strateji
infrastruktur layihələrini uğurla həyata keçirməklə, Qərbin və
Rusiyanın enerji siyasətinə təsir edəcək yeni güc mərkəzi
yaradırlar. Azərbaycan və Türkiyə arasındakı enerji və nəqliyyat
əməkdaşlığı təkcə ikitərəfli iqtisadi fayda gətirmir, həm də
bölgədə geosiyasi balansı dəyişir. Zəngəzur dəhlizi, TANAP və digər
strateji layihələrin inkişafı Türkiyəni Qərb üçün mühüm enerji
tranzit ölkəsinə çevirir, Azərbaycan isə Avropanın enerji
təhlükəsizliyində əsas oyunçuya çevrilir.
İğdır-Naxçıvan qaz kəməri, TANAP-ın genişləndirilməsi və
Zəngəzur dəhlizi layihəsi birlikdə Azərbaycanın və Türkiyənin
geosiyasi mövqeyini daha da gücləndirəcək. Ermənistan isə regionun
əsas enerji və nəqliyyat layihələrindən kənarda qalaraq təcrid
vəziyyətində qalacaq.
Bütün bu proseslər göstərir ki, Azərbaycan və Türkiyə yalnız
enerji sahəsində deyil, həm də geosiyasi baxımdan regionun əsas
oyunçularına çevrilirlər. Onların əməkdaşlığı Cənubi Qafqazın
gələcəyini müəyyənləşdirəcək və regionda yeni güc balansı
formalaşdıracaq.
