Son bir neçə il ərzində insanlıq kosmosa o qədər çox peyk buraxıb ki, orbitdəki tullantı problemi əhəmiyyətli dərəcədə daha da pisləşib. Avropa Kosmik Agentliyinin (ESA) illik hesabatına görə, hazırda aşağı Yer orbitində (160-2000 km arası) 6600 ton kosmik tullantı mövcuddur. Bu, NASA-nın 2023-cü ildəki qiymətləndirməsinə əsasən orbitdə olan 6000 tondan çoxdur. Problem əsasən görünməz olsa da, miqyasca çox böyükdür. ESA-nın baş direktoru Josef Aschbacher qeyd edib: “Biz peyklərdən gündəlik həyatımızda – naviqasiyadan telekommunikasiyalara, xidmətlərdən Yer müşahidəsinə, o cümlədən müdafiə və təhlükəsizliyə qədər – informasiya mənbəyi kimi asılıyıq”.
Kosmik tullantılar müxtəlif mənşəyə malik obyektlərdən yaranır. Bəzən faydalı yük – məsələn, işlək peyk və ya kalibrasiya cihazı – orbitdə başqa bir obyektlə toqquşur və ya partlayır. Elə obyektlər də var ki, faydalı yükün fəaliyyəti zamanı qəsdən atılır – məsələn, cihazların qapaqları və ya orbitdə insanlar tərəfindən istifadə olunan alətlər. Həmçinin toqquşmalar, partlayışlar və ya kosmik aparatların köhnəlməsi nəticəsində yaranan qalıqlar da mövcuddur. Hətta cəmi bir neçə millimetr ölçüsündə olan kiçik kosmik tullantı parçaları belə peyklərə və digər aparatlara ciddi zərər vura bilər.
1 santimetr ölçüsündə olan qalıq isə əl qumbarasına bərabər enerji potensialına malikdir. Hazırda orbitdə ölçüsü 1 sm-dən böyük olan azı 1.2 milyon ədəd kosmik tullantı obyektinin olduğu bildirilir – onların hər biri başqa bir obyektlə toqquşaraq yüzlərlə yeni fraqment yarada və beləliklə Kessler effekti adlanan zəncirvari reaksiya başlaya bilər. ESA-nın MASTER simulyasiya proqramının məlumatlarına görə, təxminən 550 km yüksəklikdəki orbitdə tullantı fraqmentlərinin sayı aktiv peyklərin sayı ilə müqayisə edilə biləcək səviyyədədir.
Kosmik eradan bəri orbitdəki obyektlərin sayı ilə yanaşı, onların ümumi kütləsi və səth sahəsi də artır – bu isə işlək aparatların kosmik tullantılarla təsadüfi toqquşma ehtimalını yüksəldir. Bu tendensiyaya əlavə olaraq, peyklərin miniatürləşdirilməsi və saylarının artması da təsir göstərir. Yalnız 2024-cü ildə bir neçə böyük və kiçik insident baş verib ki, onların nəticəsində orbitdə 3000-dən çox yeni izlənilə bilən obyekt meydana çıxıb. Aşağı Yer orbitindəki tullantıların təmizlənməsi ilə bağlı tədbirləri tənzimləyən beynəlxalq kosmik normalar mövcud deyil. Buna görə də bəzi milli kosmik agentliklər öz daxili rəhbər prinsiplərini hazırlayırlar. Bu prinsiplərə aşağıdakılar daxildir:
– Missiyalarla bağlı obyektlərin, məsələn, obyektiv qapaqları və açılma mexanizmlərinin orbitə atılmasının qarşısının alınması;
– Missiya zamanı və başa çatdıqdan sonra obyektlərin dağılma riskini minimuma endirən material və komponentlərdən istifadə;
– Tullantı yaratmayan etibarlı aparat açma mexanizmlərinin tətbiqi;
– Daxili enerji mənbələri səbəbilə dağılma riskini azaldan konstruksiyaların layihələndirilməsi;
– Aparatın istismar müddəti başa çatdıqdan sonra utilizasiyasını təmin edən imkanların layihə mərhələsində inteqrasiyası;
– Missiya sonunda batareyalar və yanacaq kimi enerji mənbələrini zərərsizləşdirmək üçün passivləşdirmə sistemlərinin yaradılması;
– Atmosferə daxil olduqda tam yanmağa qadir konstruksiyaların hazırlanması.
Mənbə: New Atlas
