Trampizm 2.0: Yeni paradigma, yoxsa xaos?

Bakı. Günaydın:

Donald Trampın ikinci prezidentlik müddəti həm müttəfiqlərini,
həm də rəqiblərini təəccübləndirməkdə davam edir. Ukraynada atəşkəs
danışıqları, Vladimir Zelenskiyə qarşı sərt hücumlar, Kanada və
Meksika ilə ticarət müharibələri, eləcə də Yaxın Şərq böhranına
gözlənilməz müdaxilə – bütün bunlar ABŞ-ın ənənəvi diplomatiya yox,
biznes-struktur məntiqi ilə hərəkət etdiyi yeni geosiyasi reallıq
yaradır. Amma bu yanaşma nə qədər effektivdir və onun dünya
siyasəti üçün hansı nəticələri ola bilər?

Cəmi bir ay yarım əvvəl ikinci dəfə prezident kürsüsünə əyləşən
Tramp, artıq ABŞ-ın xarici siyasətinin vektorunu kəskin şəkildə
dəyişib. Onun administrasiyası beynəlxalq yardımları azaltdı,
Avropa liderləri ilə açıq qarşıdurmaya girdi, Ukraynaya hərbi
dəstəyi dayandırdı və yeni ticarət müharibələrinə başladı. Bütün
bunlar göstərir ki, ikinci dəfə prezident seçilən Tramp artıq özünü
daha əmin hiss edir və son onilliklər ərzində formalaşmış siyasi
normalara məhəl qoymadan hərəkət edir.

Trampın ikinci dönəmi təkcə onun adət etdiyi sərt və aqressiv
bəyanatlarla deyil, həm də qlobal nizamı yenidən formatlaşdırmaq
cəhdi ilə fərqlənir. Kanadanın ilhaqı ideyası, Çinin Panama
kanalına nəzarət etdiyi ittihamları, ticarət müharibələri və ABŞ-da
artan proteksionizm sual doğurur: Trampın ritorikası harada bitir
və real siyasi strategiya harada başlayır?

Trampın ən çox mübahisələrə səbəb olan təşəbbüslərindən biri
Qrenlandiyanın və Panama kanalının ABŞ-a ilhaq edilməsini
müzakirəyə çıxarması oldu. Bu ideyalar daha çox güc nümayişinə
bənzəyir, nəinki real siyasi proqramlara. Lakin bu, bir məqamı açıq
şəkildə göstərir: Tramp ABŞ-ın Qərb yarımkürəsindəki təsirini
genişləndirmək istəyir.

Bundan əlavə, ABŞ Meksikadan idxal olunan mallara yeni tariflər
tətbiq etdi. Bu addım, əsasən, qeyri-qanuni miqrasiyanı
məhdudlaşdırmaq üçün Meksika hökumətinə təzyiq vasitəsi kimi
nəzərdə tutulmuşdu.

Belə aqressiv yanaşma, Trampın artıq bürokratik maneələr
tərəfindən məhdudlaşdırılmadığı və siyasi gündəmini açıq şəkildə
bildiyi faktı ilə izah edilə bilər. 2017-ci ildə ilk dəfə prezident
seçildikdə, o, hələ idarəetməyə tam hazır deyildi və
administrasiyasının daxili müqaviməti ilə üzləşirdi. İndi isə o,
özünə tam sədaqətli olan bir komanda qurub və ənənəvi diplomatiya
mexanizmlərinə baxmadan dünyaya öz strategiyasını diktə edəcəyinə
inanır.

Trampın ilk prezidentlik dönəmində onun əsas xarici siyasət
nailiyyətlərindən biri Abraham Razılaşmaları idi – bu, İsrail ilə
bir sıra ərəb ölkələri arasında münasibətlərin normallaşmasına
gətirib çıxardı. Lakin bu diplomatik uğur davamlı olmadı: Kim Çen
In ilə danışıqlar heç bir nəticə vermədi, İranla yeni nüvə sazişi
isə dalana dirəndi.

İkinci dönəmində Tramp həmişəkindən daha sərt siyasətə və
“Əvvəlcə Amerika” prinsipinin yeni versiyasına üstünlük verir. ABŞ
Avropanın təhlükəsizliyindəki rolunu azaltmaqda davam edir və
müttəfiqlərinin artıq öz təhlükəsizliyi üçün daha çox məsuliyyət
daşımalı olduğunu açıq şəkildə bildirir. Paralel olaraq, Vaşinqton
Çinə təzyiqləri artıraraq onu əsas geostrateji rəqib kimi nəzərdən
keçirir.

Dövlət katibi Marko Rubio isə açıq şəkildə bildirir ki, ABŞ
artıq qlobal təhlükəsizliyi təkbaşına təmin edə bilməz. Bu yeni
yanaşma, xüsusilə Rusiyanın sərhədlərinə yaxın yerləşən Avropa
ölkələrini narahat edir.

Trampın siyasəti artıq Avropanın ABŞ-a etibarının azalmasına
səbəb olub. Lakin əsas sual budur: Bu, NATO-nun zəifləməsinə
gətirib çıxaracaq, yoxsa onun islahatına?

Çox güman ki, Avropa qeyri-müəyyənlik şəraitində öz
təhlükəsizliyinə daha çox cavabdehlik götürəcək. Bu isə
uzunmüddətli perspektivdə alyansı daha avtonom və müstəqil edə
bilər.

Tramp administrasiyasının ən mübahisəli təkliflərindən biri
NATO-nun 5-ci maddəsini (kollektiv müdafiə) hər bir üzv ölkənin
hərbi xərcləri ilə əlaqələndirmək ideyasıdır. Bu isə Rusiya ilə
sərhəddə yerləşən və ən çox təhlükə altında olan dövlətlər üçün
ciddi problemlər yarada bilər.

ABŞ qlobal liderlikdən imtina edir?

Tramp sərt ritorikasına baxmayaraq, ABŞ-ın qlobal liderliyi üçün
aydın alternativ təklif etmir. O, Amerikanın dünyada hegemon
olmasına qarşı çıxır, lakin bunun əvəzinə uzunmüddətli strategiya
ortaya qoymur.

Bir tərəfdən, onun siyasəti ABŞ-ın Qərb yarımkürəsində təsirini
artırmağa yönəlib. Digər tərəfdən, Avropa və Asiyadakı öhdəliklərin
azaldılması boşluq yaradır – və bu boşluğu Çin və Rusiya doldura
bilər.

Trampın ikinci prezidentlik dönəminin yekun nəticələrini
proqnozlaşdırmaq çətindir, lakin aşkardır ki, onun administrasiyası
qlobal düzəni kökündən dəyişir. Sual isə budur: Bu dəyişikliklər
ABŞ-ın mövqelərini möhkəmləndirəcək, yoxsa onun qlobal təsirini
zəiflədəcək?
Trampın Ukrayna müharibəsində sülh danışıqlarına Moskva ilə, amma
Kiyevsiz başlaması ən çox müzakirə olunan məsələlərdən biri oldu.
Ənənəvi Amerika diplomatiyasında bu addım Kremlə güzəşt kimi görünə
bilərdi. Lakin Trampın yanaşması klassik çərçivələrə sığmır.

Birincisi, o, sırf siyasi praqmatizmə əsaslanır. Onun üçün
Ukrayna əsas prioritet deyil – bu müharibə sadəcə daxili siyasi
mübarizənin bir alətidir. O, artıq dəfələrlə vurğulayıb ki,
müharibəyə görə məsuliyyət daşımır və əgər atəşkəs alınmasa, bunun
günahını Co Baydenin, Avropa müttəfiqlərinin və hətta Ukraynanın
üzərinə atmaqdan çəkinməyəcək.

İkincisi, Tramp beynəlxalq diplomatiyanı biznes sövdələşməsi
kimi görür. O, formal qaydalara önəm vermir, əksinə təzyiq
strategiyası tətbiq edir. Ukrayna prezidenti Vladimir Zelenski üçün
bu müharibə ölkənin sağ qalma mübarizəsidir. Lakin Tramp üçün bu
savaş qlobal geosiyasi alverdə sadəcə bir gedişdir.

Trampın siyasəti ənənəvi beynəlxalq nizamın çöküşünü
sürətləndirir. Onun üslubu – qarışıqlıq yaratmaq, xaosdan qalib
çıxmaq və həmişə qeyri-müəyyənlik saxlamaqdır.

Ancaq bu yanaşma nə qədər davamlı ola bilər? Tramp dünya
siyasətində yeni bir sistem yarada biləcəkmi, yoxsa onun addımları
yalnız daha böyük xaosa səbəb olacaq?

Bir şey dəqiqdir: dünya siyasəti artıq əvvəlki kimi
olmayacaq.

Zelenski – “diktator”? Təzyiq taktikası və əsəb
oyunu

Donald Trampın Vladimir Zelenski barədə “diktator” kimi
danışması və onu münaqişənin eskalasiyasında ittiham etməsi,
əslində, onun danışıqlar strategiyasının mühüm elementlərindən
biridir. Aydın şəkildə düşmənçilik ritorikasına əsaslanan bu
yanaşma, Kiyevi qeyri-müəyyənlik atmosferinə salmaq və ona
psixoloji təzyiq göstərmək məqsədi daşıyır.

Bu siyasətin arxasında duran əsas hədəflərdən biri Ukraynanın
nadir torpaq metallarının tədarükü ilə bağlı güzəştlərə getməsini
təmin etməkdir. Bu materiallar ABŞ sənayesi üçün həyati əhəmiyyət
daşıyır və Tramp administrasiyası bu resursların təminatında üstün
mövqe qazanmağa çalışır. Trampın özü isə razılaşmanın detalları ilə
o qədər də maraqlanmır, onun üçün əsas məsələ, öz
administrasiyasının Baydenin komandası ilə müqayisədə ABŞ üçün daha
sərfəli şərtlər əldə edə biləcəyini nümayiş etdirməkdir.

Eyni yanaşma NATO məsələsində də tətbiq edilir. Tramp və onun
komandası “ABŞ-ın Avropanı həddindən artıq uzun müddət
qidalandırdığı” ideyasını təbliğ edir və bu münasibətlərin yenidən
nəzərdən keçirilməsinin vaxtı çatdığını bildirir. Avropa liderləri
narahatdırlar ki, Vaşinqton xarici siyasətini tamamilə Hind-Sakit
okean regionuna yönəldə bilər və bunun nəticəsində Avropa Rusiya
təhdidi qarşısında tək qala bilər.

Lakin ən mühüm suallardan biri budur: Tramp Rusiyaya qarşı
sanksiya siyasətini dəyişməyə hazırdırmı?

Trampın bu sahədə strategiyası qeyri-müəyyən
qalır.

Bir tərəfdən, onun administrasiyası Moskvanın Çindən
asılılığını azaltmaq üçün bəzi sanksiyaların yumşaldılmasını
nəzərdən keçirir. ABŞ strateqləri bu variantı ciddi müzakirə
edirlər, çünki Rusiya-Çin ittifaqının dərinləşməsi ABŞ-ın qlobal
maraqları üçün təhlükəli ola bilər.
Digər tərəfdən, Tramp dəfələrlə Rusiyaya iqtisadi təzyiqi
artırmaqla hədələyib. Xüsusilə, neftin dünya bazarında qiymətinin
aşağı salınması Moskva üçün ciddi büdcə itkisi ilə nəticələnə
bilər. Belə bir addım, danışıqlar dalana dirənərsə və Tramp Kremlin
diplomatik prosesə mane olduğunu iddia etməyə qərar verərsə,
istifadə edilə bilər.

Yaxın Şərq: Qəzza yeni “Riviera” ola
bilərmi?

Trampın ən gözlənilməz təşəbbüslərindən biri Qəzza zolağını
“Yaxın Şərqin Rivierası”na çevirmək barədə bəyanatı oldu. Bu,
utopik səslənsə də, onun üslubuna tamamilə uyğundur: sensasiya
doğuracaq açıqlama verib, danışıqların dinamikasına təsir
etmək.

Trampın Yaxın Şərq böhranına müdaxiləsi müəyyən mənada uğurlu
oldu – o, müvəqqəti atəşkəs əldə etməyə nail oldu. Ancaq onun
fələstinlilərin “köçürülməsi” ilə bağlı bəyanatları qlobal qəzəb
dalğasına səbəb oldu. Ukrayna məsələsində olduğu kimi, burada da
real həll yolu təklif etmir, sadəcə nəzarətin öz əlində olduğunu
göstərməyə çalışır.

Mümkündür ki, Tramp üçün Yaxın Şərq sadəcə növbəti tikinti və
inkişaf layihəsi kimi görünür. O və onun komandası daşınmaz əmlak
sahəsində böyük təcrübəyə malikdir və Qəzzanın bərpası ideyası,
sırf biznes düşüncəsinə əsaslanan bir yanaşma ola bilər: dağıdılmış
əraziləri yenidən qurmaq, investorlar tapmaq və sonra bunu böyük
uğur kimi təqdim etmək.

Ticarət müharibələri: Güc tətbiqi, yoxsa strateji
səhv?

Tramp administrasiyasının ən çox müzakirə edilən siyasətlərindən
biri ticarət müharibələridir. O, ilk olaraq Kanadaya və Meksikaya
qarşı ticarət tariflərini tətbiq etməklə yenidən tarifləri siyasi
alətə çevirdi.

Rəsmi izah qanunsuz miqrasiya və narkotik qaçaqmalçılığına qarşı
mübarizə olsa da, bunun arxasında daha böyük plan dayanır.

Tramp beynəlxalq ticarətə sırf biznes kontekstində baxır: əgər
ABŞ pul itirirsə, deməli, müqavilə pisdir.

Ancaq iqtisadçılar – xüsusilə Nobel mükafatçıları – onun bu
yanaşmasını tamamilə səhv hesab edirlər. Tramp isə ekspertlərin
fikrini nəzərə almağa meyilli deyil.

Əsas sual budur: O, nə qədər uzağa gedə
bilər?

Əgər ticarət müharibələri ABŞ daxilində qiymət artımına səbəb
olarsa, bu, Trampın seçiciləri arasında narazılıq yarada bilər.
Lakin Tramp, qərarlarının iqtisadi cəhətdən səmərəsiz olduğunu
bilsə belə, nadir hallarda geri çəkilir.

Trampın ikinci dönəmi göstərir ki, onun xarici siyasət yanaşması
dəyişməyib: o, beynəlxalq münasibətləri maliyyə əməliyyatları kimi
görür – əsas meyar mənfəət və dərhal nəticədir.

Onun danışıqlar strategiyası xaos yaratmaq və bu xaosdan qalib
çıxmaq üzərində qurulub. O, müttəfiqlərinə təzyiq göstərməkdən,
mövqeyini qəfil dəyişməkdən və ya provokativ bəyanatlar verməkdən
çəkinmir.

Ancaq bu siyasət ciddi risklər yaradır.

Trampın bir çox təşəbbüsü qeyri-sabit və impulsiv görünür,
ənənəvi diplomatiyadan imtina etməsi isə ABŞ-ın qlobal mövqeyini
uzunmüddətli perspektivdə zəiflədə bilər.

Əgər o, müttəfiqlərin etimadını azaltmağa, ticarət
müharibələrini davam etdirməyə və Moskva ilə Kiyevə qarşı
ziddiyyətli siqnallar göndərməyə davam edərsə, bu, təkcə ABŞ-ın
deyil, bütün dünyanın sabitliyinə zərbə vura bilər.

Son nəticədə, açıq sual budur:

Trampın yaratdığı xaos, əvvəlcədən hesablanmış bir planın
tərkib hissəsidirmi, yoxsa onun ani və ziddiyyətli qərarlarının
nəticəsidir?

Yaxın aylarda dünya bu sualın cavabını alacaq – və çox güman ki,
ən gözlənilməz nəticələrlə üzləşəcək.

Trampın siyasəti qlobal düzənin transformasiyasının yeganə
səbəbi deyil. O, seçkilərdə qalib gəlməsəydi belə, dünya klassik
neoliberal qloballaşmanın süqutuna doğru irəliləyirdi.

Onilliklər boyu aparıcı güclər iqtisadi inteqrasiyaya can atır,
ticarət müqavilələri imzalayır, gömrük maneələrini aradan qaldırır
və qlobal tədarük zəncirlərini qururdular. Lakin son illərdə baş
verən böhranlar – COVID-19 pandemiyası, Ukrayna müharibəsi, ABŞ-Çin
ticarət münaqişələri – bu modelin dayanıqlı olmadığını
göstərdi.

İndi milli dövlətlər öz maraqlarını qorumağa çalışır, hətta bu,
qlobal bazar prinsiplərindən imtina etmək bahasına olsa belə.

Trampın proteksionizmi isə bu prosesin sadəcə bir
hissəsidir.

Dünya artıq regionalizasiya meyillərinə şahidlik
edir:

Dövlətlər uzaqdan idxal asılılığını azaldır,
Yerli istehsalı gücləndirir,
Milli bazarları qorumağa çalışır.

ABŞ, Avropa İttifaqı, Çin və digər güc mərkəzləri iqtisadi
suverenliyə üstünlük verirlər. Nəticədə, köhnə qloballaşma modeli
zəifləyir və regional bloklar arasında iqtisadi rəqabət artır.

Dünya Tramp 2.0 dövründə nə ilə üzləşəcək?

Tramp yeni dünya nizamının memarı deyil, lakin onun xaotik
siyasəti artıq başlamış prosesləri daha da sürətləndirir.

Onun müəyyən edilməmiş və gözlənilməz siyasəti
–

Kanadanın ilhaqı ilə bağlı hədələri,
Ticarət müharibələri,
Çinlə münasibətlərdə yeni xətt

– dünyanı milli dövlətlərin daha avtonom şəkildə hərəkət etdiyi,
beynəlxalq təşkilatların isə əvvəlki gücünü itirdiyi bir dövrə
doğru aparır.

Bu baxımdan, Tramp həqiqətən köhnə qlobal nizama vurulan
“sonuncu mismar” ola bilər.

ABŞ-ın şərtsiz hegemon olduğu,
Müttəfiqlərə iqtisadi güzəştlər verdiyi dünya artıq keçmişdə
qalır.

Onun yerini isə sərt siyasi razılaşmalar, ticarət müharibələri
və yeni geosiyasi alyanslar alır. Hər bir oyunçu yalnız öz
maraqları üçün mübarizə aparmalıdır.

Hələlik Trampın köhnə sistemə alternativ təqdim edib-etməyəcəyi
bəlli deyil.